Fortyfikacje Linii Mołotowa i ich niemieckie odpowiedniki po drugiej stronie Sanu.

Po ustaleniu w 1939 roku niemiecko-radzieckiej linii demarkacyjnej, Armia Czerwona przystąpiła do budowy „linii rejonów umocnionych na nowej granicy państwowej”. W ten sposób w latach 1940 – 1941, powstało pasmo warowne, zwane obecnie linią Mołotowa, czyli pas umocnień z licznymi betonowymi schronami bojowymi, mający w założeniu bronić granic Związku Radzieckiego przed inwazją niemiecką.

System fortyfikacji Linii Mołotowa zaprojektował generał - lejtnant wojsk inżynieryjnych Dymitrij Michajłowicz Karbyszew, twórca budowanej wcześniej Linii Stalina. Całością prac wykonawczych kierowała Rada Techniczna przy Głównym Zarządzie Inżynieryjnym, pod przewodnictwem marszałka Borisa Michajłowicza Szaposznikowa.

Plan przewidywał wybudowanie około 10 tysięcy schronów bojowych, zgrupowanych w 13 rejonach umocnionych. W obecnych granicach Polski zachowały się w całości 3 oraz fragmenty kolejnych 3 rejonów umocnionych. Na południowym wschodzie znajduje się część fortyfikacji Raworuskiego i Przemyskiego Rejonu Umocnionego. Umocnienia te stanowią imponującą pamiątkę tamtych czasów, gdyż Armia Czerwona wdrożyła prawdziwie rewolucyjne koncepcje taktyczne, a obiekty bojowe zostały wyposażone w najnowocześniejsze uzbrojenie.

Zajęcie zachodnich terenów Polski przez Niemców spowodowało, że dotychczasowy system niemieckich fortyfikacji wschodnich znalazł się na głębokim zapleczu. Niezbędne stało się więc przygotowanie nowej linii obronnej dla zabezpieczenia granicy ze wschodnim sąsiadem podczas wojny na zachodzie Europy. Linię nowych fortyfikacji wytyczono, wykorzystując istniejące już umocnienia Prus Wschodnich oraz rzeki stanowiące dogodne przeszkody naturalne, dlatego jest ona obecnie nazywana Linią San, Wisła, Narew. Południowy odcinek tej linii umocnionej, wiążący Karpaty z Wisłą i położony naprzeciw Raworuskiego i Przemyskiego RU, nazwano pozycją graniczną Galicja. Fortyfikacje niemieckie, podobnie jak linia Mołotowa miały również cechy ofensywne. Początkowo zaprojektowano i budowano umocnienia polowe przewidziane do późniejszej rozbudowy w fortyfikacje stałe.

Schrony są tak wkomponowane w ukształtowanie terenu, że obecnie wiele z nich trudno jest odszukać. Zostały one najczęściej usytuowane w wyższej części stoku, w miejscach zapewniających dobre pole ostrzału, na przypuszczalnych kierunkach uderzeń. Schrony były powiązane siecią okopów i rowów umożliwiających wymianę ich załóg.

Główne atrakcje kulturowe i przyrodnicze zlokalizowane w pobliżu projektowanego
„Szlaku umocnień nadsańskich”:

- duże kompleksy leśne, głównie tereny Parku Krajobrazowego Gór Słonnych oraz Parku Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego

- sąsiedztwo kulturowego „Szlaku ikon” w dolinie Sanu oraz „Szlaku Szwejka” i „Szlaku architektury drewnianej”,

- liczne obiekty drewnianej architektury świeckiej i cerkiewnej, unikalne na skalę światową, np.: Ulucz, Czerteż, Dobra, Piątkowa itp.

- posiadające unikalne zbiory muzea (Muzeum Budownictwa Ludowego – ok. 150 obiektów architektury drewnianej, zgromadzonych na terenie parku etnograficznego (38 ha) – oraz Muzeum Historyczne w Sanoku (zamek) – kolekcja ponad 700 ikon, największa
w kraju kolekcja prac Zbigniewa Beksińskiego),

- Jedyny w Polsce pomnik Dobrego Wojaka Szwejka w Sanoku, wraz z uliczką jego imienia.

- zespół parkowo-pałacowy w Krasiczynie (przykład renesansowego założenia pałacowego),

- kompleks twierdzy Przemyśl (XIX) – jednej z 3 największych fortec Europy.

- liczne zabytkowe dwory znajdujące się w miejscowościach położonych wzdłuż Sanu (np. Bachórzec, Dubiecko, Nienadowa, Nozdrzec i inne),

- spływ kamięgami w dolinie Sanu (Sanok – Międzybrodzie - Mrzygłód),

- unikalna w ponadregionalnej skali kolejka wąskotorowa Przeworsk-Dynów (z najdłuższym w Polsce tunelem kolei wąskotorowej – 602 metry); kolejka posiada zabytkowy tabor,

- ciekawe imprezy: Jarmark Folklorystyczny, Festiwal „Muzyka na pograniczach” (Sanok), Jarmark Królewski (Mrzygłód), festiwal „Galicja”, impreza plenerowa „Kozacy pod zamkiem” - z pokazem szermierki z różnych epok historycznych (Krasiczyn),

- Zalew Soliński i Myczkowiecki – zapora w Solinie jest najwyższą w Polsce 82 m.

- Zamek Kmitów w Lesku oraz na górze Sobień

- Renesansowa synagoga obronna w Lesku wraz z największym w regionie kirkutem, oraz liczne judaika wzdłuż całej trasy.

- Zabytkowy układ miejski: Sanoka, Leska, Mrzygłodu, Dynowa, Dubiecka i Przemyśla.

- Malownicze przełomy Sanu, szczególnie w Górach Słonnych, przy których liczne obiekty rekreacyjne, oraz rybne stawy hodowlane w starorzeczu Sanu.

- Liczne występowanie źródeł wód mineralnych – solankowych, oraz wybierzysk oleju skalnego – ropy naftowej.

- Unikatowe arboretum w Bolestraszycach k. Przemyśla.

Oryginalne pomniki przyrody w formie piaskowcowych wychodni: Leski Kamień, Orle Skały, Ściana Skalna w Myczkowcach, Wolańska Skała Granicka i inne.

Wykaz rozpoznanych bunkrów linii Mołotowa leżących na trasie objętej projektem

Lp.	Miejscowość	Lokalizacja
1.	Bóbrka	las 200 m nad gosp. agr. „U Brosta”
2.	Bóbrka	Przy kamieniołomie, od str. wsi
3.	Myczkowce	na skraju lasu, 1/3 drogi z Myczkowiec do Uherzec, ok. 300 m. na NN/S od ośrodka „Caritas”
4.	Podkamionka	Nad posesja p. Gryzieckiego, 150m od krzyżówki
5.	Zwierzyń	Przy drodze, przed OW „Uroczysko” przy szlaku turyst. zielonym i spacerowym żółtym na Czulnię
6.	Lesko – Glinne	100 m na W od Kamienia Leskiego, nad drogą,
7.	Lesko
8.	Lesko	ul. Osiedlowa
9.	Lesko	koło mostu
10.	Lesko	obok stacji benzynowej
11.	Lesko	cmentarz
12.	Lesko	obok drogi na Jankowce
13.	Lesko	Wzgórze nad cmentarzem
14.	Lesko	Posada 31
15.	Lesko	Posada
16.	Postołów	Wola Postołowa – 70 m od drogi, nad bagnami
17.	Postołów	Wola Postołowa – nad tartakiem
18.	Postołów	Wola Postołowa -
19.	Łukawica	Za torami, na krawędzi lasu
20.	Bezmiechowa	50 m od drogi
21.	Załuż	Bukowina
22.	Załuż	Bukowina
23.	Załuż	Koło Sołtysa
24.	Załuż
25.	Załuż	Stok wzgórza 464.9
26.	Załuż	W lesie
27.	Załuż	Wzgórze Sobień
28.	Załuż	Za domkiem dróżnika
29.	Załuż	Załuż 16, naprzeciw stacji PKP
30.	Załuż	Załuż 67, koło torów
31.	Załuż	Załuż 71
32.	Załuz
33.	Załuż	Obok drogi
34.	Załuż
35.	Bykowce	Ul. Przemyska 25
36.	Bykowce	W lesie
37.	Sanok	Olchowce, ul. Tetmajera, obok cmentarza jenieckiego
38.	Sanok	Olchowce, nad ul. Przemyską, na wprost „Stomilu”
39.	Sanok	Olchowce, Horowycze
40.	Sanok	Olchowce, osiedle wojskowe
41.	Sanok	Olchowce, ul. Chrobrego 24
42.	Sanok	Olchowce obok szkoły
43.	Sanok	Olchowce -pod lasem
44.	Sanok	Olchowce
45.	Sanok	Olchowce przy ul. Przemyskiej
46.	Sanok	Olchowce
47.	Sanok	Olchowce
48.	Tyrawa Solna	100 m za cmentarzem, w zagajniku
49.	Tyrawa Solna	Tyrawa Solna 61
50.	Dobra	Koło cmentarza
51.	Dobra	k. kapliczki, w połowie wsi pod lasem
52.	Dobra	Na terenie leśniczówki
53.	Ulucz	Hroszówka k. Domku myśliwskiego
54.	Ulucz	200 m na N od domku myśliwskiego, nad droga
55.	Jabłonica Ruska	Na granicy z Uluczem, 100 m od drogi w głębi lasu, nad stromym jarem z potokiem
56.	Jabłonica Ruska	Na stokach wzgórza 361 m npm, drewniano-ziemny
57.	Wołódź	300 m od skrzyżowania z drogą na Hutę Poręby (S), 2 m poniżej drogi w kierunku rzeki
58.	Wołódź	100 m przed skrzyżowaniem z droga na Hute Poręby, 75 m od drogi, na skraju lasu.
59.	Siedliska	75 m od mostku, po N str. Potoku, na skraju lasu
60.	Siedliska	20 m nad drogą, poniżej drogi gruntowej wiodącej do leżących wyżej zabudowań

Źródło:

Plamowski Krzysztof

Prezes Zarządu

Bieszczadzkie Towarzystwo Cyklistów